นครปเวสนกณฺฑํ

อลมฺปายเนน ปน โพธิสตฺตสฺส คหิตทิวเสเยว มหาสตฺตสฺส มาตา สุปินนฺเต อทฺทส กาเฬน รตฺตกฺขินา ปุริเสน อสินา ทกฺขิณพาหุํ ฉินฺทิตฺวา โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน นียมานํฯ สา ภีตตสิตา อุฏฺฐาย ทกฺขิณพาหุํ ปรามสิตฺวา สุปินภาวํ ชานิฯ อถสฺสา เอตทโหสิ ‘‘มยา กกฺขโฬ ปาปสุปิโน ทิฏฺโฐ, จตุนฺนํ วา เม ปุตฺตานํ ธตรฏฺฐสฺส รญฺโญ วา มม วา ปริปนฺเถน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อปิจ โข ปน มหาสตฺตเมว อารพฺภ อติเรกตรํ จินฺเตสิฯ กิํการณา ? เสสา อตฺตโน นาคภวเน วสนฺติ, อิตโร ปน สีลชฺฌาสยตฺตา มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา อุโปสถกมฺมํ กโรติฯ ตสฺมา ‘‘กจฺจิ นุ โข เม ปุตฺตํ อหิตุณฺฑิโก วา สุปณฺโณ วา คณฺเหยฺยา’’ติ ตสฺเสว อติเรกตรํ จินฺเตสิ ฯ ตโต อฑฺฒมาเส อติกฺกนฺเต ‘‘มม ปุตฺโต อฑฺฒมาสาติกฺกเมน มํ วินา วตฺติตุํ น สกฺโกติ, อทฺธาสฺส กิญฺจิ ภยํ อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺตา อโหสิฯ มาสาติกฺกเมน ปนสฺสา โสเกน อสฺสูนํ อปคฺฆรณกาโล นาม นาโหสิ, หทยํ สุสฺสิ, อกฺขีนิ อุปจฺจิํสุฯ สา ‘‘อิทานิ อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ตสฺสาคมนมคฺคเมว โอโลเกนฺตี นิสีทิฯ อถสฺสา เชฏฺฐปุตฺโต สุทสฺสโน มาสจฺจเยน มหติยา ปริสาย สทฺธิํ มาตาปิตูนํ ทสฺสนตฺถาย อาคโต, ปริสํ พหิ ฐเปตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มาตรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ สา ภูริทตฺตํ อนุโสจนฺตี เตน สทฺธิํ น กิญฺจิ สลฺลปิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตา มยิ ปุพฺเพ อาคเต ตุสฺสติ, ปฏิสนฺถารํ กโรติ, อชฺช ปน โทมนสฺสปฺปตฺตา, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? อถ นํ ปุจฺฉนฺโต อาห –

[848]

‘‘มมํ ทิสฺวาน อายนฺตํ, สพฺพกามสมิทฺธินํ;

อินฺทฺริยานิ อหฏฺฐานิ, สาวํ ชาตํ มุขํ ตวฯ

[849]

‘‘ปทฺธํ ยถา หตฺถคตํ, ปาณินา ปริมทฺทิตํ;

สาวํ ชาตํ มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน เอทิส’’นฺติฯ

ตตฺถ อหฏฺฐานีติ น วิปฺปสนฺนานิฯ สาวนฺติ กญฺจนาทาสวณฺณํ เต มุขํ ปีตกาฬกํ ชาตํฯ หตฺถคตนฺติ หตฺเถน ฉินฺทิตํฯ เอทิสนฺติ เอวรูปํ มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคตํ มํ ทิสฺวาฯ

สา เอวํ วุตฺเตปิ เนว กเถสิฯ สุทสฺสโน จินฺเตสิ ‘‘กิํ นุ โข เกนจิ กุทฺธา วา ปริพทฺธา วา ภเวยฺยา’’ติฯ อถ นํ ปุจฺฉนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[850]

‘‘กจฺจิ นุ เต นาภิสสิ, กจฺจิ เต อตฺถิ เวทนา;

เยน สาวํ มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน อาคต’’นฺติฯ

ตตฺถ กจฺจิ นุ เต นาภิสสีติ กจฺจิ นุ ตํ โกจิ น อภิสสิ อกฺโกเสน วา ปริภาสาย วา วิหิํสีติ ปุจฺฉติฯ ตุยฺหนฺติ ตว ปุพฺเพ มมํ ทิสฺวา อาคตํ เอทิสํ มุขํ น โหติฯ เยน ปน การเณน อชฺช ตว มุขํ สาวํ ชาตํ, ตํ เม อาจิกฺขาติ ปุจฺฉติฯ

อถสฺส สา อาจิกฺขนฺตี อาห –

[851]

‘‘สุปินํ ตาต อทฺทกฺขิํ, อิโต มาสํ อโธคตํ;

‘ทกฺขิณํ วิย เม พาหุํ, เฉตฺวา รุหิรมกฺขิตํ;

ปุริโส อาทาย ปกฺกามิ, มม โรทนฺติยา สติ’ฯ

[852]

‘‘ยโตหํ สุปินมทฺทกฺขิํ, สุทสฺสน วิชานหิ;

ตโต ทิวา วา รตฺติํ วา, สุขํ เม โนปลพฺภตี’’ติฯ

ตตฺถ อิโต มาสํ อโธคตนฺติ อิโต เหฏฺฐา มาสาติกฺกนฺตํฯ อชฺช เม ทิฏฺฐสุปินสฺส มาโส โหตีติ ทสฺเสติฯ ปุริโสติ เอโก กาโฬ รตฺตกฺขิ ปุริโสฯ โรทนฺติยา สตีติ โรทมานาย สติยาฯ สุขํ เม โนปลพฺภตีติ มม สุขํ นาม น วิชฺชติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘ตาต, ปิยปุตฺตโก เม ตว กนิฏฺโฐ น ทิสฺสติ, ภเยนสฺส อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ ปริเทวนฺตี อาห –

[853]

‘‘ยํ ปุพฺเพ ปริวาริํสุ, กญฺญา รุจิรวิคฺคหา;

เหมชาลปฺปฏิจฺฉนฺนา, ภูริทตฺโต น ทิสฺสติฯ

[854]

‘‘ยํ ปุพฺเพ ปริวาริํสุ, เนตฺติํสวรธาริโน;

กณิการาว สมฺผุลฺลา, ภูริทตฺโต น ทิสฺสติฯ

[855]

‘‘หนฺท ทานิ คมิสฺสาม, ภูริทตฺตนิเวสนํ;

ธมฺมฏฺฐํ สีลสมฺปนฺนํ, ปสฺสาม ตว ภาตร’’นฺติฯ

ตตฺถ สมฺผุลฺลาติ สุวณฺณวตฺถาลงฺการธาริตาย สมฺผุลฺลา กณิการา วิยฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต, เอหิ, ตาต, ภูริทตฺตสฺส นิเวสนํ คจฺฉามาติ วทติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ตสฺส เจว อตฺตโน จ ปริสาย สทฺธิํ ตตฺถ อคมาสิฯ ภูริทตฺตสฺส ภริยาโย ปน ตํ วมฺมิกมตฺถเก อทิสฺวา ‘‘มาตุ นิเวสเน วสิสฺสตี’’ติ อพฺยาวฏา อเหสุํฯ

ตา ‘‘สสฺสุ กิร โน ปุตฺตํ อปสฺสนฺตี อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ‘‘อยฺเย, ปุตฺตสฺส เต อทิสฺสมานสฺส อชฺช มาโส อตีโต’’ติ มหาปริเทวํ ปริเทวมานา ตสฺสา ปาทมูเล ปติํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[856]

‘‘ตญฺจ ทิสฺวาน อายนฺติํ, ภูริทตฺตสฺส มาตรํ;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ภูริทตฺตสฺส นาริโยฯ

[857]

‘‘ปุตฺตํ เตยฺเย น ชานาม, อิโต มาสํ อโธคตํ;

มตํ วา ยทิ วา ชีวํ, ภูริทตฺตํ ยสสฺสิน’’นฺติฯ

ตตฺถ ‘‘ปุตฺตํ เตยฺเย’’ติ อยํ ตาสํ ปริเทวนกถาฯ

ภูริทตฺตสฺส มาตา สุณฺหาหิ สทฺธิํ อนฺตรวีถิยํ ปริเทวิตฺวา ตา อาทาย ตสฺส ปาสาทํ อารุยฺห ปุตฺตสฺส สยนญฺจ อาสนญฺจ โอโลเกตฺวา ปริเทวมานา อาห –

[858]

‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สุญฺญํ ทิสฺวา กุลาวกํ;

จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตีฯ

[859]

‘‘กุรรี หตฉาปาว, สุญฺญํ ทิสฺวา กุลาวกํ;

จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตีฯ

[860]

‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมิํ อโนทเก;

จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตีฯ

[861]

‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหิ;

เอวํ ฌายามิ โสเกน, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ อปสฺสตีติ อปสฺสนฺตีฯ หตฉาปาวาติ หตโปตกาวฯ

เอวํ ภูริทตฺตมาตริ วิลปมานาย ภูริทตฺตนิเวสนํ อณฺณวกุจฺฉิ วิย เอกสทฺทํ อโหสิฯ เอโกปิ สกภาเวน สณฺฐาตุํ นาสกฺขิฯ สกลนิเวสนํ ยุคนฺธรวาตปฺปหฏํ วิย สาลวนํ อโหสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[862]

‘‘สาลาว สมฺปมถิตา, มาลุเตน ปมทฺทิตา;

เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, ภูริทตฺตนิเวสเน’’ติฯ

อริฏฺโฐ จ สุโภโค จ อุโภปิ ภาตโร มาตาปิตูนํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺตา ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภูริทตฺตนิเวสนํ ปวิสิตฺวา มาตรํ อสฺสาสยิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[863]

‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, ภูริทตฺตนิเวสเน;

อริฏฺโฐ จ สุโภโค จ, ปธาวิํสุ อนนฺตราฯ

[864]

‘‘อมฺม อสฺสาส มา โสจิ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน;

จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, เอสาสฺส ปริณามิตา’’ติฯ

ตตฺถ เอสาสฺส ปริณามิตาติ เอสา จุตูปปตฺติ อสฺส โลกสฺส ปริณามิตา, เอวญฺหิ โส โลโก ปริณาเมติฯ เอเตหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ มุตฺโต นาม นตฺถีติ วทนฺติฯ

สมุทฺทชา อาห –

[865]

‘‘อหมฺปิ ตาต ชานามิ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน;

โสเกน จ ปเรตสฺมิ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตีฯ

[866]

‘‘อชฺช เจ เม อิมํ รตฺติํ, สุทสฺสน วิชานหิ;

ภูริทตฺตํ อปสฺสนฺตี, มญฺเญ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อชฺช เจ เมติ ตาต สุทสฺสน, สเจ อชฺช อิมํ รตฺติํ ภูริทตฺโต มม ทสฺสนํ นาคมิสฺสติ, อถาหํ ตํ อปสฺสนฺตี ชีวิตํ ชหิสฺสามีติ มญฺญามิฯ

ปุตฺตา อาหํสุ –

[867]

‘‘อมฺม อสฺสาส มา โสจิ, อานยิสฺสาม ภาตรํ;

ทิโสทิสํ คมิสฺสาม, ภาตุปริเยสนํ จรํฯ

[868]

‘‘ปพฺพเต คิริทุคฺเคสุ, คาเมสุ นิคเมสุ จ;

โอเรน สตฺตรตฺตสฺส, ภาตรํ ปสฺส อาคต’’นฺติฯ

ตตฺถ จรนฺติ อมฺม, มยํ ตโยปิ ชนา ภาตุปริเยสนํ จรนฺตา ทิโสทิสํ คมิสฺสามาติ นํ อสฺสาเสสุํฯ

ตโต สุทสฺสโน จินฺเตสิ ‘‘สเจ ตโยปิ เอกํ ทิสํ คมิสฺสาม, ปปญฺโจ ภวิสฺสติ, ตีหิ ตีณิ ฐานานิ คนฺตุํ วฏฺฏติ – เอเกน เทวโลกํ, เอเกน หิมวนฺตํ, เอเกน มนุสฺสโลกํฯ สเจ โข ปน กาณาริฏฺโฐ มนุสฺสโลกํ คมิสฺสติ, ยตฺเถว ภูริทตฺตํ ปสฺสติฯ ตํ คามํ วา นิคมํ วา ฌาเปตฺวา เอสฺสติ, เอส กกฺขโฬ ผรุโส, น สกฺกา เอตํ ตตฺถ เปเสตุ’’นฺติฯ จินฺเตตฺวา จ ปน ‘‘ตาต อริฏฺฐ, ตฺวํ เทวโลกํ คจฺฉ, สเจ เทวตาหิ ธมฺมํ โสตุกามาหิ ภูริทตฺโต เทวโลกํ นีโต, ตโต นํ อาเนหี’’ติ อริฏฺฐํ เทวโลกํ ปหิณิฯ สุโภคํ ปน ‘‘ตาต, ตฺวํ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ปญฺจสุ มหานทีสุ ภูริทตฺตํ อุปธาเรตฺวา เอหี’’ติ หิมวนฺตํ ปหิณิฯ สยํ ปน มนุสฺสโลกํ คนฺตุกาโม จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ มาณวกวณฺเณน คมิสฺสามิ, มนุสฺสา เนว เม ปิยายิสฺสนฺติ, มยา ตาปสเวเสน คนฺตุํ วฏฺฏติ, มนุสฺสานญฺหิ ปพฺพชิตา ปิยา มนาปา’’ติฯ โส ตาปสเวสํ คเหตฺวา มาตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิฯ

โพธิสตฺตสฺส ปน อชมุขี นาม เวมาติกภคินี อตฺถิฯ ตสฺสา โพธิสตฺเต อธิมตฺโต สิเนโหฯ สา สุทสฺสนํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ภาติก , อติวิย กิลมามิ, อหมฺปิ ตยา สทฺธิํ คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อมฺม, น สกฺกา ตยา คนฺตุํ, อหํ ปพฺพชิตวเสน คจฺฉามี’’ติฯ ‘‘อหํ ปน ขุทฺทกมณฺฑูกี หุตฺวา ตว ชฏนฺตเร นิปชฺชิตฺวา คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอหี’’ติฯ สา มณฺฑูกโปติกา หุตฺวา ตสฺส ชฏนฺตเร นิปชฺชิฯ สุทสฺสโน ‘‘มูลโต ปฏฺฐาย วิจินนฺโต คมิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ภริยาโย ตสฺส อุโปสถกรณฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา ปฐมํ ตตฺถ คนฺตฺวา อลมฺปายเนน มหาสตฺตสฺส คหิตฏฺฐาเน โลหิตญฺจ วลฺลีหิ กตเปฬฏฺฐานญฺจ ทิสฺวา ‘‘ภูริทตฺโต อหิตุณฺฑิเกน คหิโต’’ติ ญตฺวา สมุปฺปนฺนโสโก อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ อลมฺปายนสฺส คตมคฺเคเนว ปฐมํ กีฬาปิตคามํ คนฺตฺวา มนสฺเส ปุจฺฉิ ‘‘เอวรูโป นาม นาโค เกนจีธ อหิตุณฺฑิเกน กีฬาปิโต’’ติ? ‘‘อาม, อลมฺปายเนน อิโต มาสมตฺถเก กีฬาปิโต’’ติฯ ‘‘กิญฺจิ ธนํ เตน ลทฺธ’’นฺติ? ‘‘อาม, อิเธว เตน สหสฺสมตฺตํ ลทฺธ’’นฺติฯ ‘‘อิทานิ โส กุหิํ คโต’’ติ? ‘‘อสุกคามํ นามา’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน ราชทฺวารํ อคมาสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ อลมฺปายโน สุนฺหาโต สุวิลิตฺโต มฏฺฐสาฏกํ นิวาเสตฺวา รตนเปฬํ คาหาเปตฺวา ราชทฺวารเมว คโตฯ มหาชโน สนฺนิปติ, รญฺโญ อาสนํ ปญฺญตฺตํฯ โส อนฺโตนิเวสเน ฐิโตว ‘‘อหํ อาคจฺฉามิ, นาคราชานํ กีฬาเปตู’’ติ เปเสสิฯ อลมฺปายโน จิตฺตตฺถรเณ รตนเปฬํ ฐเปตฺวา วิวริตฺวา ‘‘เอหิ มหานาคา’’ติ สญฺญมทาสิฯ ตสฺมิํ สมเย สุทสฺสโนปิ ปริสนฺตเร ฐาโตฯ อถ มหาสตฺโต สีสํ นีหริตฺวา สพฺพาวนฺตํ ปริสํ โอโลเกสิฯ นาคา หิ ทฺวีหิ การเณหิ ปริสํ โอโลเกนฺติ สุปณฺณปริปนฺถํ วา ญาตเก วา ทสฺสนตฺถายฯ เต สุปณฺณํ ทิสฺวา ภีตา น นจฺจนฺติ, ญาตเก วา ทิสฺวา ลชฺชมานา น นจฺจนฺติฯ มหาสตฺโต ปน โอโลเกนฺโต ปริสนฺตเร ภาตรํ อทฺทสฯ โส อกฺขิปูรานิ อสฺสูนิ คเหตฺวา เปฬโต นิกฺขมิตฺวา ภาตราภิมุโข ปายาสิฯ มหาชโน ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภีโต ปฏิกฺกมิ, เอโก สุทสฺสโนว อฏฺฐาสิฯ โส คนฺตฺวา ตสฺส ปาทปิฏฺฐิยํ สีสํ ฐเปตฺวา โรทิ, สุทสฺสโนปิ ปริเทวิฯ มหาสตฺโต โรทิตฺวา นิวตฺติตฺวา เปฬเมว ปาวิสิฯ อลมฺปายโนปิ ‘‘อิมินา นาเคน ตาปโส ฑฏฺโฐ ภวิสฺสติ, อสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติ อุปสงฺกมิตฺวา อาห –

[869]

‘‘หตฺถา ปมุตฺโต อุรโค, ปาเท เต นิปตี ภุสํ;

กจฺจิ นุ ตํ ฑํสี ตาต, มา ภายิ สุขิโต ภวา’’ติฯ

ตตฺถ มา ภายีติ ตาต ตาปส, อหํ อลมฺปายโน นาม, มา ภายิ, ตว ปฏิชคฺคนํ นาม มม ภาโรติฯ

สุทสฺสโน เตน สทฺธิํ กเถตุกมฺยตาย คาถมาห –

[870]

‘‘เนว มยฺหํ อยํ นาโค, อลํ ทุกฺขาย กายจิ;

ยาวตตฺถิ อหิคฺคาโห, มยา ภิยฺโย น วิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ กายจีติ กสฺสจิ อปฺปมตฺตกสฺสปิ ทุกฺขสฺส อุปฺปาทเน อยํ มม อสมตฺโถฯ มยา หิ สทิโส อหิตุณฺฑิโก นาม นตฺถีติฯ

อลมฺปายโน ‘‘อสุโก นาเมโส’’ติ อชานนฺโต กุชฺฌิตฺวา อาห –

[871]

‘‘โก นุ พฺราหฺมณวณฺเณน, ทิตฺโต ปริสมาคโต;

อวฺหายนฺตุ สุยุทฺเธน, สุณนฺตุ ปริสา มมา’’ติฯ

ตตฺถ ทิตฺโตติ คพฺพิโต พาโล อนฺธญาโณฯ อวฺหายนฺตูติ อวฺหายนฺโต, อยเมว วา ปาโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยํ โก พาโล อุมฺมตฺตโก วิย มํ สุยุทฺเธน อวฺหายนฺโต อตฺตนา สทฺธิํ สมํ กโรนฺโต ปริสมาคโต, ปริสา มม วจนํ สุณนฺตุ, มยฺหํ โทโส นตฺถิ, มา โข เม กุชฺฌิตฺถาติฯ

อถ นํ สุทสฺสโน คาถาย อชฺฌภาสิ –

[872]

‘‘ตฺวํ มํ นาเคน อาลมฺป, อหํ มณฺฑูกฉาปิยา;

โหตุ โน อพฺภุตํ ตตฺถ, อา สหสฺเสหิ ปญฺจหี’’ติฯ

ตตฺถ นาเคนาติ ตฺวํ นาเคน มยา สทฺธิํ ยุชฺฌ, อหํ มณฺฑูกฉาปิยา ตยา สทฺธิํ ยุชฺฌิสฺสามิฯ อา สหสฺเสหิ ปญฺจหีติ ตสฺมิํ โน ยุทฺเธ ยาว ปญฺจหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ โหตูติฯ

อลมฺปายโน อาห –

[873]

‘‘อหญฺหิ วสุมา อฑฺโฒ, ตฺวํ ทลิทฺโทสิ มาณว;

โก นุ เต ปาฏิโภคตฺถิ, อุปชูตญฺจ กิํ สิยาฯ

[874]

‘‘อุปชูตญฺจ เม อสฺส, ปาฏิโภโค จ ตาทิโส;

โหตุ โน อพฺภุตํ ตตฺถ, อา สหสฺเสหิ ปญฺจหี’’ติฯ

ตตฺถ โก นุ เตติ ตว ปพฺพชิตสฺส โก นุ ปาฏิโภโค อตฺถิฯ อุปชูตญฺจาติ อิมสฺมิํ วา ชูเต อุปนิกฺเขปภูตํ กิํ นาม ตว ธนํ สิยา, ทสฺเสหิ เมติ วทติฯ อุปชูตญฺจ เมติ มยฺหํ ปน ทาตพฺพํ อุปนิกฺเขปธนํ วา ฐเปตพฺพปาฏิโภโค วา ตาทิโส อตฺถิ, ตสฺมา โน ตตฺถ ยาว ปญฺจหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ โหตูติฯ

สุทสฺสโน ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘ปญฺจหิ โน สหสฺเสหิ อพฺภุตํ โหตู’’ติ อภีโต ราชนิเวสนํ อารุยฺห มาตุลรญฺโญ สนฺติเก ฐิโต คาถมาห –

[875]

‘‘สุโณหิ เม มหาราช, วจนํ ภทฺทมตฺถุ เต;

ปญฺจนฺนํ เม สหสฺสานํ, ปาฏิโภโค หิ กิตฺติมา’’ติฯ

ตตฺถ กิตฺติมาติ คุณกิตฺติสมฺปนฺน วิวิธคุณาจารกิตฺติสมฺปนฺนฯ

ราชา ‘‘อยํ ตาปโส มํ อติพหุํ ธนํ ยาจติ, กิํ นุ โข’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[876]

‘‘เปตฺติกํ วา อิณํ โหติ, ยํ วา โหติ สยํกตํ;

กิํ ตฺวํ เอวํ พหุํ มยฺหํ, ธนํ ยาจสิ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ เปตฺติกํ วาติ ปิตรา วา คเหตฺวา ขาทิตํ, อตฺตนา วา กตํ อิณํ นาม โหติ, กิํ มม ปิตรา ตว หตฺถโต คหิตํ อตฺถิ, อุทาหุ มยา, กิํการณา มํ เอวํ พหุํ ธนํ ยาจสีติ?

เอวํ วุตฺเต สุทสฺสโน ทฺเว คาถา อภาสิ –

[877]

‘‘อลมฺปายโน หิ นาเคน, มมํ อภิชิคีสติ;

อหํ มณฺฑูกฉาปิยา, ฑํสยิสฺสามิ พฺราหฺมณํฯ

[878]

‘‘ตํ ตฺวํ ทฏฺฐุํ มหาราช, อชฺช รฏฺฐาภิวฑฺฒน;

ขตฺตสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, นิยฺยาหิ อหิทสฺสน’’นฺติฯ

ตตฺถ อภิชิคีสตีติ ยุทฺเธ ชินิตุํ อิจฺฉติฯ ตตฺถ สเจ โส ชียิสฺสติ, มยฺหํ ปญฺจสหสฺสานิ ทสฺสติฯ สจาหํ ชียิสฺสามิ, อหมสฺส ทสฺสามิ, ตสฺมา ตํ พหุํ ธนํ ยาจามิฯ ตนฺติ ตสฺมา ตฺวํ มหาราช, อชฺช อหิทสฺสนํ ทฏฺฐุํ นิยฺยาหีติฯ

ราชา ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ ตาปเสน สทฺธิํเยว นิกฺขมิฯ ตํ ทิสฺวา อลมฺปายโน ‘‘อยํ ตาปโส คนฺตฺวา ราชานํ คเหตฺวา อาคโต, ราชกุลูปโก ภวิสฺสตี’’ติ ภีโต ตํ อนุวตฺตนฺโต คาถมาห –

[879]

‘‘เนว ตํ อติมญฺญามิ, สิปฺปวาเทน มาณว;

อติมตฺโตสิ สิปฺเปน, อุรคํ นาปจายสี’’ติฯ

ตตฺถ สิปฺปวาเทนาติ มาณว, อหํ อตฺตโน สิปฺเปน ตํ นาติมญฺญามิ, ตฺวํ ปน สิปฺเปน อติมตฺโต อิมํ อุรคํ น ปูเชสิ, นาคสฺส อปจิติํ น กโรสีติฯ

ตโต สุทสฺสโน ทฺเว คาถา อภาสิ –

[880]

‘‘อหมฺปิ นาติมญฺญามิ, สิปฺปวาเทน พฺราหฺมณ;

อวิเสน จ นาเคน, ภุสํ วญฺจยเส ชนํฯ

[881]

‘‘เอวญฺเจตํ ชโน ชญฺญา, ยถา ชานามิ ตํ อหํ;

น ตฺวํ ลภสิ อาลมฺป, ภุสมุฏฺฐิํ กุโต ธน’’นฺติฯ

อถสฺส อลมฺปายโน กุชฺฌิตฺวา อาห –

[882]

‘‘ขราชิโน ชฏี ทุมฺมี, ทิตฺโต ปริสมาคโต;

โย ตฺวํ เอวํ คตํ นาคํ, ‘อวิโส’ อติมญฺญติฯ

[883]

‘‘อาสชฺช โข นํ ชญฺญาสิ, ปุณฺณํ อุคฺคสฺส เตชโส;

มญฺเญ ตํ ภสฺมราสิํว, ขิปฺปเมส กริสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ทุมฺมีติ อนญฺญฺตินยโนฯ อวิโส อติมญฺญสีติ นิพฺพิโสติ อวชานาสิฯ อาสชฺชาติ อุปคนฺตฺวาฯ ชญฺญาสีติ ชาเนยฺยาสิฯ

อถ เตน สทฺธิํ เกฬิํ กโรนฺโต สุทสฺสโน คาถมาห –

[884]

‘‘สิยา วิสํ สิลุตฺตสฺส, เทฑฺฑุภสฺส สิลาภุโน;

เนว โลหิตสีสสฺส, วิสํ นาคสฺส วิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ สิลุตฺตสฺสาติ ฆรสปฺปสฺสฯ เทฑฺฑุภสฺสาติ อุทกสปฺปสฺสฯ สิลาภุโนติ นีลวณฺณสปฺปสฺสฯ อิติ นิพฺพิเส สปฺเป ทสฺเสตฺวา เอเตสํ วิสํ สิยา, เนว โลหิตสีสสฺส สปฺปสฺสาติ อาหฯ

อถ นํ อลมฺปายโน ทฺวีหิ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –

[885]

‘‘สุตเมตํ อรหตํ, สญฺญตานํ ตปสฺสินํ;

อิธ ทานานิ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา;

ชีวนฺโต เทหิ ทานานิ, ยทิ เต อตฺถิ ทาตเวฯ

[886]

‘‘อยํ นาโค มหิทฺธิโก, เตชสฺสี ทุรติกฺกโม;

เตน ตํ ฑํสยิสฺสามิ, โส ตํ ภสฺมํ กริสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ทาตเวติ ยทิ เต กิญฺจิ ทาตพฺพํ อตฺถิ, ตํ เทหีติฯ

[887]

‘‘มยาเปตํ สุตํ สมฺม, สญฺญตานํ ตปสฺสินํ;

อิธ ทานานิ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา;

ตฺวเมว เทหิ ชีวนฺโต, ยทิ เต อตฺถิ ทาตเวฯ

[888]

‘‘อยํ อชมุขี นาม, ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโส;

ตาย ตํ ฑํสยิสฺสามิ, สา ตํ ภสฺมํ กริสฺสติฯ

[889]

‘‘ยา ธีตา ธตรฏฺฐสฺส, เวมาตา ภคินี มม;

สา ตํ ฑํสตฺวชมุขี, ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโส’’ติฯ –

อิมา คาถา สุทสฺสนสฺส วจนํฯ ตตฺถ ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโสติ อุคฺเคน วิเสน ปุณฺณาฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อมฺม อชมุขิ, ชฏนฺตรโต เม นิกฺขมิตฺวา ปาณิมฺหิ ปติฏฺฐหา’’ติ มหาชนสฺส มชฺเฌเยว ภคินิํ ปกฺโกสิตฺวา หตฺถํ ปสาเรสิฯ สา ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ชฏนฺตเร นิสินฺนาว ติกฺขตฺตุํ มณฺฑูกวสฺสิตํ วสฺสิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อํสกูเฏ นิสีทิตฺวา อุปฺปติตฺวา ตสฺส หตฺถตเล ตีณิ วิสพินฺทูนิ ปาเตตฺวา ปุน ตสฺส ชฏนฺตรเมว ปาวิสิฯ สุทสฺสโน วิสํ คเหตฺวา ฐิโตว ‘‘นสฺสิสฺสตายํ ชนปโท, นสฺสิสฺสตายํ ชนปโท’’ติ ติกฺขตฺตุํ มหาสทฺทํ อภาสิฯ ตสฺส โส สทฺโท ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสิํ ฉาเทตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ ราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิมตฺถํ ชนปโท นสฺสิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาราช, อิมสฺส วิสสฺส นิสิญฺจนฏฺฐานํ น ปสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตาต, มหนฺตา อยํ ปถวี, ปถวิยํ นิสิญฺจา’’ติฯ อถ นํ ‘‘น สกฺกา ปถวิยํ สิญฺจิตุํ, มหาราชา’’ติ ปฏิกฺขิปนฺโต คาถมาห –

[890]

‘‘ฉมายํ เจ นิสิญฺจิสฺสํ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;

ติณลตานิ โอสธฺโย, อุสฺสุสฺเสยฺยุํ อสํสย’’นฺติฯ

ตตฺถ ติณลตานีติ ปถวินิสฺสิตานิ ติณานิ จ ลตา จ สพฺโพสธิโย จ อุสฺสุสฺเสยฺยุํ, ตสฺมา น สกฺกา ปถวิยํ นิสิญฺจิตุนฺติฯ

เตน หิ นํ, ตาต, อุทฺธํ อากาสํ ขิปาติฯ ตตฺราปิ น สกฺกาติ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –

[891]

‘‘อุทฺธํ เจ ปาตยิสฺสามิ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;

สตฺตวสฺสานิยํ เทโว, น วสฺเส น หิมํ ปเต’’ติฯ

ตตฺถ น หิมํ ปเตติ สตฺตวสฺสานิ หิมพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปติสฺสติฯ

เตน หิ นํ ตาต อุทเก สิญฺจาติฯ ตตฺราปิ น สกฺกาติ ทสฺเสตุํ คาถมาห –

[892]

‘‘อุทเก เจ นิสิญฺจิสฺสํ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;

ยาวนฺโตทกชา ปาณา, มเรยฺยุํ มจฺฉกจฺฉปา’’ติฯ

อถ นํ ราชา อาห – ‘‘ตาต, มยํ น กิญฺจิ ชานาม, ยถา อมฺหากํ รฏฺฐํ น นสฺสติ, ตํ อุปายํ ตฺวเมว ชานาหี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, อิมสฺมิํ ฐาเน ปฏิปาฏิยา ตโย อาวาเฏ ขณาเปถา’’ติฯ ราชา ขณาเปสิฯ สุทสฺสโน ปฐมํ อาวาฏํ นานาเภสชฺชานํ ปูราเปสิ, ทุติยํ โคมยสฺส, ตติยํ ทิพฺโพสธานญฺเญวฯ ตโต ปฐเม อาวาเฏ วิสพินฺทูนิ ปาเตสิฯ ตงฺขณญฺเญว ธูมายิตฺวา ชาลา อุฏฺฐหิฯ สา คนฺตฺวา โคมเย อาวาฏํ คณฺหิฯ ตโตปิ ชาลา อุฏฺฐาย อิตรํ ทิพฺโพสธสฺส ปุณฺณํ คเหตฺวา โอสธานิ ฌาเปตฺวา นิพฺพายิฯ อลมฺปายโน ตสฺส อาวาฏสฺส อวิทูเร อฏฺฐาสิฯ อถ นํ วิสอุสุมา ปหริ, สรีรจฺฉวิ อุปฺปาเฏตฺวา คตา, เสตกุฏฺฐิ อโหสิฯ โส ภยตชฺชิโต ‘‘นาคราชานํ วิสฺสชฺเชมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วาจํ นิจฺฉาเรสิฯ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต รตนเปฬาย นิกฺขมิตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิตํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา เทวราชลีลาย ฐิโตฯ สุทสฺสโนปิ อชมุขีปิ ตเถว อฏฺฐํสุฯ ตโต สุทสฺสโน ราชานํ อาห – ‘‘ชานาสิ โน, มหาราช, กสฺเสเต ปุตฺตา’’ติ? ‘‘น ชานามี’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห ตาว น ชานาสิ, กาสิรญฺโญ ปน ธีตาย สมุทฺทชาย ธตรฏฺฐสฺส ทินฺนภาวํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, ชานามิ, มยฺหํ สา กนิฏฺฐภคินี’’ติฯ ‘‘มยํ ตสฺสา ปุตฺตา, ตฺวํ โน มาตุโล’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา กมฺปมาโน เต อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา โรทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กาเรตฺวา ภูริทตฺเตน ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ปุจฺฉิ ‘‘ตาต, ตํ เอวรูปํ อุคฺคเตชํ กถํ อลมฺปายโน คณฺหี’’ติ? โส สพฺพํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา ราชานํ โอวทนฺโต ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม อิมินา นิยาเมน รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ มาตุลสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ อถ นํ สุทสฺสโน อาห – ‘‘มาตุล, มม มาตา ภูริทตฺตํ อปสฺสนฺตี กิลมติ, น สกฺกา อมฺเหหิ ปปญฺจํ กาตุ’’นฺติฯ ‘‘สาธุ, ตาตา, ตุมฺเห ตาว คจฺฉถฯ อหํ ปน มม ภคินิํ ทฏฺฐุกาโมมฺหิ, กถํ ปสฺสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มาตุล, กหํ ปน โน อยฺยโก กาสิราชา’’ติ? ‘‘ตาต, มม ภคินิยา วินา วสิตุํ อสกฺโกนฺโต รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อสุเก วนสณฺเฑ นาม วสตี’’ติฯ ‘‘มาตุล, มม มาตา ตุมฺเห เจว อยฺยกญฺจ ทฏฺฐุกามา, ตุมฺเห อสุกทิวเส มม อยฺยกสฺส สนฺติกํ คจฺฉถ, มยํ มาตรํ อาทาย อยฺยกสฺส อสฺสมปทํ อาคจฺฉิสฺสามฯ ตตฺถ นํ ตุมฺเหปิ ปสฺสิสฺสถา’’ติฯ อิติ เต มาตุลสฺส ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา ราชนิเวสนา โอตริํสุฯ ราชา ภาคิเนยฺเย อุยฺโยเชตฺวา โรทิตฺวา นิวตฺติฯ เตปิ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา นาคภวนํ คตาฯ

นครปเวสนขณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

มหาสตฺตสฺส ปริเยสนขณฺฑํ

มหาสตฺเต สมฺปตฺเต สกลนาคภวนํ เอกปริเทวสทฺทํ อโหสิฯ โสปิ มาสํ เปฬาย วสิตตฺตา กิลนฺโต คิลานเสยฺยํ สยิฯ ตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตานํ นาคานํ ปมาณํ นตฺถิฯ โส เตหิ สทฺธิํ กเถนฺโต กิลมติฯ กาณาริฏฺโฐ เทวโลกํ คนฺตฺวา มหาสตฺตํ อทิสฺวา ปฐมเมวาคโตฯ อถ นํ ‘‘เอส จณฺโฑ ผรุโส, สกฺขิสฺสติ นาคปริสํ วาเรตุ’’นฺติ มหาสตฺตสฺส นิสินฺนฏฺฐาเน โทวาริกํ กริํสุฯ สุโภโคปิ สกลหิมวนฺตํ วิจริตฺวา ตโต มหาสมุทฺทญฺจ เสสนทิโย จ อุปธาเรตฺวา ยมุนํ อุปธาเรนฺโต อาคจฺฉติฯ เนสาทพฺราหฺมโณปิ อลมฺปายนํ กุฏฺฐิํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ภูริทตฺตํ กิลเมตฺวา กุฏฺฐิ ชาโต, อหํ ปน ตํ มยฺหํ ตาว พหูปการํ มณิโลเภน อลมฺปายนสฺส ทสฺเสสิํ, ตํ ปาปํ มม อาคมิสฺสติฯ ยาว ตํ น อาคจฺฉติ, ตาวเทว ยมุนํ คนฺตฺวา ปยาคติตฺเถ ปาปปวาหนํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘มยา ภูริทตฺเต มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กตํ, ตํ ปาปํ ปวาเหสฺสามี’’ติ วตฺวา อุทโกโรหนกมฺมํ กโรติฯ ตสฺมิํ ขเณ สุโภโค ตํ ฐานํ ปตฺโตฯ ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิมินา กิร ปาปเกน ตาว มหนฺตสฺส ยสสฺส ทายโก มม ภาตา มณิรตนสฺส การณา อลมฺปายนสฺส ทสฺสิโต, นาสฺส ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺเฐน ตสฺส ปาเทสุ เวเฐตฺวา อากฑฺฒิตฺวา อุทเก โอสิทาเปตฺวา นิรสฺสาสกาเล โถกํ สิถิลํ อกาสิฯ โส สีสํ อุกฺขิปิฯ อถ นํ ปุนากฑฺฒิตฺวา โอสีทาเปสิฯ เอวํ พหู วาเร เตน กิลมิยมาโน เนสาทพฺราหฺมโณ สีสํ อุกฺขิปิตฺวา คาถมาห –

[893]

‘‘โลกฺยํ สชนฺตํ อุทกํ, ปยาคสฺมิํ ปติฏฺฐิตํ;

โก มํ อชฺโฌหรี ภูโต, โอคาฬฺหํ ยมุนํ นทิ’’นฺติฯ

ตตฺถ โลกฺยนฺติ เอวํ ปาปวาหนสมตฺถนฺติ โลกสมฺมตํฯ สชนฺตนฺติ เอวรูปํ อุทกํ อภิสิญฺจนฺตํฯ ปยาคสฺมินฺติ ปยาคติตฺเถฯ

อถ นํ สุโภโค คาถาย อชฺฌภาสิ –

[894]

‘‘ยเทส โลกาธิปตี ยสสฺสี, พาราณสิํ ปกฺริย สมนฺตโต;

ตสฺสาห ปุตฺโต อุรคูสภสฺส, สุโภโคติ มํ พฺราหฺมณ เวทยนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ ยเทสาติ โย เอโสฯ ปกฺริย สมนฺตโตติ ปจฺจตฺถิกานํ ทุปฺปหรณสมตฺถตาย ปริสมนฺตโต ปกิริย สพฺพํ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผเณน ฉาเทสิฯ

อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘อยํ ภูริทตฺตภาตา, น เม ชีวิตํ ทสฺสติ, ยํนูนาหํ เอตสฺส เจว มาตาปิตูนญฺจสฺส วณฺณกิตฺตเนน มุทุจิตฺตตํ กตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ยาเจยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[895]

‘‘สเจ หิ ปุตฺโต อุรคูสภสฺส, กาสิสฺส รญฺโญ อมราธิปสฺส;

มเหสกฺโข อญฺญตโร ปิตา เต, มจฺเจสุ มาตา ปน เต อตุลฺยา;

น ตาทิโส อรหติ พฺราหฺมณสฺส, ทาสมฺปิ โอหาริตุํ มหานุภาโว’’ติฯ